W 1929 roku na Kresach Południowo-Wschodnich II Rzeczypospolitej rozpoczęła nielegalną działalność Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Wyznacznikiem działań tej organizacji było „Dziesięcioro przykazań nacjonalisty ukraińskiego”. Autorem „Dekalogu”, zredagowanego w czerwcu 1929 roku, był student filozofii Stepan Łenkawśkyj (Stepan Łenkawski), współorganizator i uczestnik I Kongresu OUN w 1929 roku, który odbył się w Wiedniu.
Jako ideologię OUN Kongres przyjął, w formie uchwały, doktrynę nacjonalizmu ukraińskiego sformułowaną przez Dmytro Doncowa.
Zobacz: Fotografie zbrodni OUN-UPA – czy wszystkie z nich są autentyczne ?
Dostosowany do niej był wspomniany już „Dekalog ukraińskiego nacjonalisty”, szeroko rozkolportowany jeszcze przed powstaniem OUN.
Od roku następnego członkowie tej organizacji rozpoczęli akcje sabotażowo-dywersyjne i terrorystyczne przeciwko Polakom, jak również Ukraińcom, dążącym do ugody z Polską.
Szczególnie głośnym aktem terrorystycznym było zabicie 15 czerwca 1934 roku na rozkaz OUN ministra spraw wewnętrznych płk. Bronisława Pierackiego. Zbrodniczego czynu dokonał w Warszawie młody Ukrainiec o nazwisku Hryć Maciejko.
Jednym z czołowych działaczy OUN był wspomniany Stepan Łenkawski, urodzony 6 lipca 1904 roku w Uhornikach koło Kołomyi, który zmarł w Monachium, 30 października 1977 roku, mając 73 lata.
W latach dwudziestych ubiegłego wieku Łenkawski był członkiem zarządu Związku Ukraińskiej Młodzieży Nacjonalistycznej. Na początku lat trzydziestych został aresztowany przez policję w Krakowie, następnie wiosną 1932 roku skazano go na kilka lat więzienia. Wolność odzyskał we wrześniu 1939 roku.
Zobacz: Od terrorysty do „bohatera” - kulisy śmierci Stepana Bandery
Podczas drugiej wojny światowej był członkiem Ukraińskiego Komitetu Narodowego oraz kierownictwa OUN-banderowcy, piastując funkcję referenta propagandy. Jego przywódca był Stepan Bandera (1909-1959).
W dniu 30 czerwca 1941 roku nad ranem wojska niemieckie wkroczyły do opuszczonego przez wojska sowieckie Lwowa. Jeszcze w tym samym dniu banderowcy proklamowali w tym mieście niepodległość Ukrainy i nadali o tym komunikat przez lwowską rozgłośnię radiową, którą zdołali opanować na kilka dni. Odezwę nazwaną „Aktem 30 czerwca” odczytał Julian Sawićkyj (Julian Sawicki), student ze Lwowa.
Warto przytoczyć jej fragment : Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów pod przewodem Stepana Bandery wzywa do podporządkowania się utworzonemu we Lwowie Krajowemu Rządowi, (…). Sława Bohaterskiej Armii Niemieckiej i jej Führerowi Adolfowi Hitlerowi !
Ostatnie stwierdzenie powyższej odezwy było później wymazywane z oficjalnych dokumentów OUN. Rząd ten został rozwiązany w lipcu 1941 roku, a jego członkowie uwięzieni.
Akcenty prohitlerowskie wspomnianego tekstu nie mogły bowiem przysłonić faktu, że powyższa proklamacja niepodległości była sprzeczna z planami kierownictwa III Rzeszy, w tym samego Hitlera wobec Ukrainy.
W dniu 1 sierpnia 1941 roku na mocy dekretu Hitlera powstał dystrykt „Galizien” włączony do Generalnego Gubernatorstwa, któremu podlegały obwody lwowski, tarnopolski, stanisławowski, drohobycki i południowa część powiatu krzemienieckiego.
Z kolei 1 września 1941 roku hitlerowcy utworzyli Reichskommisariat Ukraine, w skład którego wszedł m.in. Wołyń i Polesie oraz od 15 września tegoż roku rozpoczęli masowe aresztowania wśród aktywistów OUN-b, którzy z reguły byli ludźmi bardzo młodymi.
Stephan Łenkawski, (1904-1977)
Stepana Banderę i część jego zwolenników osadzono w różnych więzieniach na terenie dystryktu „Galizien”, np. Kołomyia, Stanisławów i Lwów, przenosząc ich później głównie do Sachsenhausen oraz do więzienia Montelupich w Krakowie, a stąd do KL Auschwitz. Warto zaznaczyć, że niektórych banderowców zatrzymano także na terenie samego Krakowa.
Stepana Łenkawskiego aresztowano w lipcu 1941 roku we Lwowie i osadzono w obozie koncentracyjnym Auschwitz, gdzie otrzymał numer 49731. Z tego obozu został zwolniony przez Niemców19 grudnia 1944 roku.
Julian Sawicki (1915-1945)
Zatrzymano także wspominanego już Juliana Sawickiego, którego w KL Auschwitz, oznaczono numerem 49741. Później ewakuowany został do KL Mauthausen-Ebensee, gdzie zmarł wiosną 1945 roku.
Po wojnie Stepan Łenkawski przebywał na emigracji, gdzie po zabójstwie Stepana Bandery w 1959 r. objął przywództwo kierownictwa OUN, a następnie od 1968 r. kierował wydziałem propagandy i redagował gazetę „Szlak Zwycięstwa”.
W dniu 22 sierpnia 2010 roku ukraińskie władze w obecności duchownych greckokatolickich odsłoniły w Uhornykach , w obwodzie Iwano-Frankiwskim (dawniej Stanisławowskim), pomnik Stepana Łenkawskiego, głównego ideologa Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i autora wspomnianego „Dekalogu ukraińskiego nacjonalisty”.
Podczas ceremonii odsłonięcia obecni byli mieszkańcy wsi oraz aktywiści partii politycznych: „Swobody”, „Naszej Ukrainy”, UNA-UNSO i innych organizacji nacjonalistycznych.
Bez takich postaci jak Stepan Łenkawski nie stalibyśmy dziś pod niebiesko-żółtym sztandarem, nie chodzilibyśmy w wyszywanych koszulach do ukraińskiej cerkwi grekokatolickiej. Dzięki takim osobom narodziła się niepodległość Ukrainy
- powiedział w swym przemówieniu mer Iwano-Frankiwska (dawniej Stanisławów) Wiktor Anuszkiewiczus.
Obecny na uroczystościach był także Ołeksandr Sycz, historyk i działacz „Swobody”, który zajmuje się życiem i działalnością Stepana Łenkawskiego.
Według Ołeksandra Sycza: Tacy działacze, jak Stepan Łenkawski zasłużyli, żeby ich imionami były nazywane ulice, żeby stawiać im pomniki.
Pomnik w Uhrynkach przedstawia naturalnej wysokości postać Łenkawskiego z prawą ręką ułożoną na sercu. Na postumencie wyryte zostały stworzone przez banderowskiego „bohatera” przykazania „Dekalogu ukraińskiego nacjonalisty”:
1. Zdobędziesz Państwo Ukraińskie albo zginiesz w walce o nie;
2. Nie pozwolisz nikomu plamić chwały ani czci Twojego Narodu;
3. Pamiętaj o wielkich dniach naszych Walk Wyzwoleńczych;
4. Bądź dumny z tego, że jesteś spadkobiercą walk o chwałę Włodzimierzowego Tryzuba;
5. Pomścisz śmierć Wielkich Rycerzy;
6. O sprawie nie mów z kim można, ale z kim trzeba;
7. Nie zawahasz się spełnić najniebezpieczniejszego czynu, jeśli tego będzie wymagać dobro sprawy;
8. Nienawiścią i bezwzględną walką będziesz przyjmował wrogów swojego Narodu;
9. Ani prośby, ani groźby, ani tortury, ani śmierć nie przymuszą ciebie do wyjawienia tajemnicy;
10. Będziesz dążyć do poszerzenia siły, chwały, bogactwa i przestrzeni Państwa Ukraińskiego.
Dmytro Doncow (1883-1973)
Podczas drugiej wojny światowej „Dekalog OUN-UPA” wykorzystywany był w szkoleniach ideologicznych członków UPA. Zawarte w broszurach objaśnienia „Dekalogu” tłumaczyły w sposób zbrodniczy wartości, którymi powinien kierować się ukraiński nacjonalista.
Ukraińska Armia Powstańcza (UPA) – formacja zbrojna stworzona przez frakcję banderowską Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów 14 października 1942 roku – jest odpowiedzialna za dokonanie mordu na polskiej ludności zamieszkałej na Wołyniu i Kresach Południowo-Wschodnich II Rzeczypospolitej. Według dotychczasowych ustaleń podczas wojny z rąk ukraińskich nacjonalistów zginęło na tych terenach ponad 100 tysięcy Polaków.
Zobacz film: Proces trzech nacjonalistów ukraińskich w Łucku w 1981 roku
Powyższy dokumentalny materiał filmowy pochodzi z procesu morderców Żydów i Polaków – członków OUN służących w ukraińskiej policji pomocniczej, następnie będących żołnierzami UPA, Mykoły Dufanca, Artema Bubeła i Filipa Rybaczuka. Proces odbył się w 1981 roku w Łucku. W 1941 roku, w miejscowości Krymnoje, rejon (powiat) starowyżewski, na Wołyniu, powstało getto, gdzie policjanci Dufanc, Bubeła, Rybaczuk i inni rozstrzeliwali Żydów.
W lecie 1943 roku trzej wymienieni policjanci dołączyli do UPA i brali udział w eksterminacji polskich wsi na Wołyniu. Podczas tych masakr ofiary były rozstrzeliwane, topione w studniach, rąbane siekierami. W ten sposób uczestniczyli w zamordowaniu około dwóch tysięcy Polaków, których mienie rabowano a domy niszczono.
Wspomniani członkowie OUN-UPA, Mykoła Dufanc, Artem Bubeła i Filip Rybaczuk, przez władze sowieckie w Łucku zostali skazani na śmierć i jesienią 1981 roku, dokładnie 35 lat temu, wyrok został wykonany.
Adam Cyra
Oświęcim, dnia 25 października 2016 r.
