Taktyka ukraińskich organizacji nacjonalistycznych w latach 1941-1942.

/ Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów pod rękę z Hitlerem. Fot. NAC

Okres poprzedzający wybuch wojny niemiecko-sowieckiej obie  frakcje OUN wykorzystały na prace przygotowawcze do tworzenia przyszłych struktur państwowych, które po porażce Związku Sowieckiego w wojnie z Niemcami, można byłoby skierować na Ukrainę. Wojna wydawała się blisko. Ukraińscy działacze byli głęboko przekonani, że po zajęciu Ukrainy Niemcy zgodzą się na utworzenie państwa ukraińskiego, chociaż nie było oficjalnego zapewnienia w tej sprawie ze strony kierownictwa III Rzeszy.

Przekonania swoje opierano m. in. także na zbieżności ideologii narodowego socjalizmu i nacjonalizmu ukraińskiego reprezentowanego przez OUN, jedynej siły politycznej, której Niemcy mogliby powierzyć utworzenie sojuszniczego z III Rzeszą państwa. Warto podkreślić, że frakcja banderowska od chwili swego utworzenia rozwinęła ogromną aktywność na terenie Małopolski Wschodniej i Wołynia, uzyskując poparcie znacznej części  społeczeństwa ukraińskiego i zdecydowaną przewagę nad frakcją melnykowców. Nikła działalność melnykowców i bezczynność innych ukraińskich partii politycznych, powszechna wśród Ukraińców wiara w zwycięstwo Niemiec, a także przekonanie, że u boku Niemiec powstanie państwo ukraińskie sprzyjało burzliwemu rozwojowi ruchu banderowskiego.   

W przededniu i w pierwszych miesiącach wojny niemiecko-sowieckiej OUN-B przystąpiła z wielkim rozmachem do praktycznej realizacji podstawowych teoretycznych założeń przyjętego programu politycznego. Aktywnie włączono się do procesu formowania organów samorządowych, tworzenia organów władz administracyjnych i policji na terenach zajmowanych przez wojska niemieckie. Dążono do ścisłej współpracy z Niemcami i zawarcia sojuszu wojskowo-politycznego, czego wyrazem było ogłoszenie Aktu 30 czerwca 1941 r. Po odrzuceniu przez Niemcy idei utworzenia u boku Niemiec rządu ukraińskiego i rozwiązaniu rządu Jarosława Stećki rozpoczęły się represje i masowe aresztowania członków OUN-B. W środowisku nacjonalistów ukraińskich nastąpiło rozczarowanie i zamieszanie. Poczynania władz niemieckich zmusiły kierownictwo OUN-B do przeglądu taktyki dalszego działania. W tej złożonej sytuacji w końcu września i na początku października 1941 roku w Zboiskach (w pobliżu Lwowa) odbyła się I Konferencja OUN-B pod przewodnictwem Mykoły Łebedia. Na Konferencji przyjęto następujące decyzje: 1) Zreorganizować OUN i przestawić podstawową jej część na nielegalne formy pracy; 2) Nie wchodzić z Niemcami w konflikty i nie prowadzić otwartej propagandy antyniemieckiej; 3) Wykorzystać wszystkie możliwości legalnej działalności, przenikając do urzędów, organizacji,  przedsiębiorstw w miastach i centrach przemysłowych.[1]

 Zgodnie z postanowieniami Konferencji OUN-B przeszła do podziemia, koncentrując swoją działalność w okresie zimy 1941-1942 na pracy agitacyjno-propagandowej wśród mas ukraińskich oraz organizowaniu ideowo-politycznego i wojskowego szkolenia kierowniczych kadr.[2] Do wszystkich terenowych ośrodków OUN-B przesłano instrukcję, aby „w ciągu najbliższych zimowych miesięcy skierować działalność na polityczne i organizacyjne opanowanie i przyciągnięcie społeczno-nacjonalistycznego aktywu Ukrainy, a przez niego – narodowych mas ukraińskich dla sprawy walki o niepodległość ukraińskiego narodu na ziemi ukraińskiej”.[3] Podkreślano przy tym, że „bieżący etap organizacji pracy jest etapem mobilizacji i przygotowania ukraińskich rewolucyjnych sił do przyszłej walki o niepodległe, soborne państwo ukraińskie. Dlatego wszelkie miejscowe i cząstkowe akcje na zewnątrz, doprowadzające do konfliktów z obecną wojskową i polityczną władzą na Ukrainie (...) są niecelowe.”[4] A zatem, kierownictwo OUN-B w pierwszym roku okupacji niemieckiej (mimo odmowy utworzenia państwa ukraińskiego) konsekwentnie utrzymywało orientację proniemiecką. Jednocześnie zalecono, aby wykorzystać wszystkie możliwości przenikania do urzędów i legalnych organizacji. Szczególną uwagę zwrócono na umacnianie swego wpływu w ukraińskich formacjach policyjnych pozostających w służbie niemieckiej.

W przewidywaniu udziału mas chłopskich w walce o niepodległość Ukrainy (w ramach tzw. „rewolucji narodowej”) OUN-B rozpoczęła intensywną kampanię propagandową wśród ludności ukraińskiej na Wołyniu, prowadzoną przez działaczy z Małopolski Wschodniej. Miała ona zdecydowanie antypolski charakter przygotowujący masy chłopskie do przyszłej rozprawy z ludnością polską. W kampanii propagandowej wykorzystano wydarzenia z okresu „koliszczyzny” Chmielnickiego, a także nawet najmniejsze potknięcia władz polskich II Rzeczypospolitej w okresie międzywojennym, rozbudzając w ten sposób nienawiść do wszystkiego co polskie.  Utworzona specjalna służba informacyjna docierała do wszystkich warstw ludności, nawet do najmniejszej wioski. Ta działalność znalazła szczególnie szerokie odbicie wśród młodzieży, dla której organizowano tajne szkolenia o charakterze politycznym i wojskowym. Przybywało członków i sympatyków OUN-B, tworzono nowe terenowe struktury organizacji.

 Końcowe miesiące 1941 roku i początek 1942 roku przyniosły dalsze zmiany stosunku Niemców do ludności ukraińskiej. Wojna wymagała dużych środków i sił ludzkich, źródłem których miała być Ukraina. Erich Koch na mityngu w Łucku 19 marca 1942 roku powiedział otwarcie: „Najważniejszym zadaniem niemieckiego kierownictwa w danym momencie jest po pierwsze dostarczyć chleb dla walczącego frontu i pracującej ojczyzny. Po drugie – dostarczyć do Niemiec tyle roboczej siły, ile potrzeba dla wyprodukowania broni do osiągnięcia ostatecznego zwycięstwa”.[5] Z bezwzględnością ściągano nakładane na ludność kontygenty zboża, a 14 stycznia 1942 roku w Reichskomisariacie Ukraina ogłoszono nabór ochotników do pracy w Niemczech. Chociaż nabór miał odbywać się na zasadach dobrowolności, to dla poszczególnych rejonów zostały wyznaczone limity, zgodnie z jakimi na wieś przypadało średnio 40-50 osób w wieku 18-45 lat. W rejonach utworzono urzędy pracy tzw. „Arbeitsamty” prowadzące obowiązkową rejestrację ludności w wieku 14-60 lat i organizujące wywóz robotników do pracy w Niemczech.[6] Represje okupanta niemieckiego nabierały na sile, coraz częściej okupacyjne władze niemieckie sięgały do karnych ekspedycji, paląc całe wsie i zabijając ich mieszkańców.

 W tym czasie na Wołyniu działały już liczne zbrojne oddziały Tarasa Bulby – Borowcia. Panowały one niepodzielnie na terenie powiatu sarneńskiego i kostopolskiego oraz częściowo powiatu rówieńskiego, mając znaczne poparcie miejscowej ludności ukraińskiej. Współpracę z Tarasem Bulbą – Borowciem nawiązali melnykowcy i rozpoczęli tworzenie własnych oddziałów zbrojnych. Wczesną wiosną na teren północno-wschodniego Wołynia zaczęły przenikać oddziały sowieckiej partyzantki z zadaniem prowadzenia działań dywersyjno-sabotażowych, a także przygotowania terenu dla powrotu władz sowieckich. Początkowo kierownictwo OUN-B ostro krytykowało tworzenie oddziałów  partyzanckich, uważając takie działania za przedwczesne. Ale szybko zorientowało się, że działalność partyzancka oddziałów Tarasa Bulby cieszy się coraz większym uznaniem mas ukraińskich (szczególnie na wsi), widząc w tym jedyną obronę przed rabunkiem ekonomicznym i uciskiem za strony okupanta niemieckiego. Taki stan rzeczy stawiał OUN-B w pewnej izolacji, i poza nurtem walki o niepodległe państwo ukraińskie.

W 1942 roku na Wołyniu rozwijały swoją działalność następujące organizacje ukraińskiego podziemia nacjonalistycznego: „Poliśka Sicz” UPA Tarasa Bulby – Borowcia, OUN – Bandery i OUN – Melnyka. W drugiej połowie 1942 roku w południowej części Wołynia pojawiła się jeszcze jedna organizacja pod nazwą Front Ukraińskiej Rewolucji (FUR), działająca pod kierownictwem Tymosza Basiuka „Jaworenka”, która na swoim terenie uzyskała znaczne wpływy.[7]

 Stosunek tych organizacji do okupanta niemieckiego oraz taktyka walki o niepodległą Ukrainę różniły się. W pierwszej połowie 1942 roku szczególną aktywność przejawiały oddziały „Poliśkiej Siczy – UPA T. Bulby – Borowcia, które w zasadzie w pełni kontrolowały północno-wschodnie rejony Wołynia i Polesia. W drugiej połowie 1942 roku UPA T. Bulby skierowała ostrze swojej walki na zwalczanie partyzantów sowieckich (których oddziały zaczęły pojawiać się w lasach północnego Wołynia) a także przeciwko administracji niemieckiej, i nie rzadko, przeciwko Polakom pracującym w gospodarce rolnej i leśnictwie.

 OUN – Bandery w pierwszej połowie 1942 roku  dużo uwagi poświęcała rozbudowie swojej siatki organizacyjnej na Wołyniu. Sytuacja jaka wytworzyła się po rozwiązaniu rządu J. Stećki zmusiła kierownictwo OUN-B do zmiany taktyki i dokonania reorganizacji sił. OUN-B rozwinęła na Wołyniu szeroką działalność propagandową wśród miejscowej ludności ukraińskiej. Agitatorzy docierali do każdej niemal wołyńskiej wsi. W poszczególnych rejonach tworzono tzw. lektorskie grupy, których zadaniem było prowadzenie zajęć na organizowanych kursach szkoleniowych. Szkolenia takie przeprowadzono w powiatach sarneńskim i kostopolskim, którymi objęto ponad 150 osób. Program obejmował najogólniejsze pojęcia dotyczące historii, geografii i gospodarki Ukrainy, a także polityki i ideologii.[8] Zachęcano i rekomendowano wstępowanie członków OUN do ukraińskiej policji pomocniczej, a przede wszystkim przenikania do kierowniczych organów tych formacji. Szczególnie dużo rozporządzeń i rozkazów w tej sprawie wydano wiosną 1942 roku  skierowanych do rejonowych i podrejonowych „prowidnykiw”. Było w nich m. in. zezwolenie na „wstępowanie do policji (...), aby uniknąć wyjazdu z rodzinnych ziem”.[9]

W sprawie podjęcia walki z niemieckim okupantem w obronie poddanej represjom ludności ukraińskiej, Prowid OUN-B w pierwszej połowie 1942 roku zajmował stanowisko wyczekujące, często poddawał ostrej krytyce działalność oddziałów Tarasa Bulby. Część członków Centralnego Prowodu OUN-B (a przede wszystkim tzw.„grupa galicyjska”) uważała za przedwczesne przechodzenie „od konspiracyjnych do powstańczych form walki”. Przeważała opinia, że nie należy jeszcze tworzyć regularnej armii, a działania partyzanckie uważano za prowokację. Wśród członków Centralnego Prowodu OUN-B nie było w tym czasie jednomyślności tak w sprawie organizowania samoobrony, jak i rozwijania zbrojnego partyzanckiego oporu. Znany działacz nacjonalistyczny M. Prokop, analizując proces przechodzenia „od konspiracyjnych do powstańczych form walki” zwraca uwagę na dwie taktyki w podejściu do rozwiązania tego problemu: „wołyńską” i „galicyjską”. Podaje, że członkowie Krajowego Prowodu OUN-B na Wołyniu: D. Klaczkiwśkyj, R. Wołoszyn i J. Buseł opowiadali się za aktywnym rozwijaniem zbrojnego oporu na Wołyniu i Polesiu już wczesną wiosną 1942 roku.[10] Ale ich propozycje nie zostały przyjęte przez  Centralny Prowid (przebywający przez cały czas okupacji niemieckiej w Galicji).    

 Kierownictwo OUN-M również nie śpieszyło się do zbrojnej konfrontacji z Niemcami, nie wierząc w jej powodzenie. Będąc przeciwnikiem masowego wystąpienia przeciwko Niemcom melnykowcy nie negowali jednak konieczności przygotowań do powstańczych form walki. Stąd też OUN-M przychylnie odnosiła się do działalności UPA Tarasa Bulby, a jej przedstawiciele nawiązywali ożywione kontakty z Tarasem Bulbą. Już 3 sierpnia 1941 roku rozmowy zakończyły się podpisaniem umowy o wzajemnej współpracy i pomocy między Głównym Dowództwem UPA „Poliśka Sicz” Tarasa Bulby – Borowcia i Prowodem Ukraińskich Nacjonalistów (PUN) Andrija Melnyka. Od tego czasu miała miejsce ścisła współpraca bulbowców z melnykowcami tak w sferze wojskowej, jak i politycznej. Natomiast stosunki OUN-M z OUN-B zaostrzały się coraz bardziej i narastała wzajemna wrogość.

 Jeśli idzie o stosunek OUN-M do Niemców, to do maja 1942 roku polegał on na lojalności i dążeniu do przyjaznego współistnienia z władzami okupacyjnymi. Nawet po represjach Niemców wobec członków organizacji w Kijowie w lutym 1942 roku, wierzono w możliwość współpracy.[11] Kierownikiem OUN-M na terenie Ukrainy był w tym czasie Ołeh Kandyba („O. Olżycz”). Od wiosny 1942 roku działał tu Inspektorat nr II, który obejmował Wołyń, Polesie i część Podola.[12] OUN-M na Wołyniu miała zauważalny wpływ wśród ludności szczególnie w powiatach: krzemienieckim, dubieńskim i włodzimierskim.

 W dniach 24-25 maja 1942 roku we wsi Rudnia Poczajowska (około 20 km od Krzemieńca) odbyła się Konferencja, w której wzięli udział przedstawiciele powiatowych ośrodków II Inspektoratu oraz znani działacze OUN-M: J. Hajwas („Bystryj”), O. Sztul – Żdanowycz („Szuliak”) i prowidnyk II Inspektoratu Barda. Na Konferencji dokonano oceny sytuacji politycznej i wojskowej, w wyniku czego uznano, że „Niemcy nie osiągną założonych celów, i nie uzyskają totalnego zwycięstwa”.[13] Podczas konferencji po raz pierwszy oświadczono, że „ukraińsko-niemieckie stosunki ze strony ukraińskiej muszą być budowane odpowiednio do niemieckiej polityki na Ukrainie”, i jeżeli „ta polityka jest nie tylko polityką kolonialnego wyzysku, ale i kolonialnego wyniszczenia ludności ukraińskiej (...), to jedyną odpowiedzią może być otwarta walka przeciwko niemu [niemieckiemu okupantowi]”.[14] Za tradycyjnych wrogów uznawano dalej banderowców. Wynikiem Konferencji Poczajowskiej było przyjęcie „Stwierdzeń i tez”, w których zawarto podstawowe decyzje nowej politycznej taktyki OUN-M na Wołyniu i Polesiu.[15] Ale Prowid Ukraińskich Nacjonalistów na czele z Andrijem Melnykiem niezbyt przychylnie ustosunkował się do inicjatywy II Inspektoratu, ukierunkowanej na przygotowania do walki zbrojnej przeciwko Niemcom. W ocenie A. Melnyka, przebywającego w tym czasie w Berlinie, decyzje Konferencji „poszły w kierunku, jaki dotychczas Organizacja nie wyznaczała i nie formułowała”.[16]

 W pierwszej połowie 1942 roku OUN-M przejawiała małą aktywność na terenie Ukrainy, ale już od sierpnia 1942 roku działalność Organizacji znacznie wzrosła. W tym czasie teoretycznym i praktycznym przygotowaniem do zbrojnego powstania kierował Ołeh Kandyba („O. Olżycz”), którego na Konferencji Poczajowskiej wybrano na zastępcę przewodniczącego PUN oraz na przewodniczącego Prowodu na ziemiach ukraińskich. Wojskową działalnością w południowej części Wołynia kierował obwodowy komendant wojskowy Ałeksyj Babij („Arijeć”, „Biłyj”), wojskowym komendantem w powiecie krzemienieckim był M. Danyluk („Błakytnyj”), a w powiecie dubieńskim – Roman Kyweluk („Woron”).[17] Na terenie Wołynia prowadzono liczne kursy przygotowania wojskowego i sanitarnego. Głównymi ośrodkami szkolenia i organizacyjnego przygotowania melnykowców były rejony Równego, Łucka, Dubna i Krzemieńca. W ciągu lipca – sierpnia 1942 roku przeprowadzono tam 15 kursów szkoleniowych, w jakich w każdym uczestniczyło po około 150 ludzi. Działalnością tą kierował Prowid II Inspektoratu w składzie: Ałeksyj Babij („Arijeć”) komendant Inspektoratu oraz A. Baranowśkyj i O. Jaceniuk („Wołyneć”).[18] Już w sierpniu 1942 roku w skład przeszkolonych oddziałów OUN-M wchodziło w powiecie krzemienieckim 67 pełnych i 24 niepełnych bojówek oraz 2 zagony szybkiego przeznaczenia, ogółem około 450 ludzi.[19]

 W końcu lata 1942 roku w rejonie Łanowiec (na płd. od Krzemieńca) pojawiła się organizacja pod nazwą „Front Ukraińskiej Rewolucji” (FUR), której inicjatorem i organizatorem był Tumisz Basiuk („Wołodymyr Jaworenko”) ze wsi Borsuki. „Jaworenko” był zwolennikiem UNR, a zatem z przekonań politycznych należał raczej do obozu demokratycznego niż do nacjonalistycznego. Jego oddział zbrojny przez pewien czas działał jako samodzielna jednostka. Na jesieni 1942 roku po spotkaniu z przewodniczącym urzędu powiatowego w Krzemieńcu (a jednocześnie członkiem okręgowego prowodu OUN-B) I. Miszczenem, „Jaworenko” poparł stanowisko banderowców, ale tylko w części dotyczącej wystąpień zbrojnych przeciwko okupantowi niemieckiemu. Nie wyraził natomiast zgody na prowadzenie agitacji przeciwko melnykowcom i bulbowcom. Mimo takiego stanowiska oddział „Jaworenka” od początku swego istnienia aż do wiosny 1943 roku ściśle współpracował z OUN-B, działając w południowej i południowo-wschodniej części powiatu krzemienieckiego (Łanowce, Wiśniowce, wschodnia część rejonu Poczajowa). Sztab oddziału przebywał na chutorach Czerwonej między wsiami Szpykołosy i Horanka.[20] 

 Na wiosnę 1942 roku walka przeciwko administracji niemieckiej na Wołyniu i Polesiu, w obronie ludności poddanej ostrym represjom, zaczęła przybierać na sile. Największą aktywność przejawiały oddziały partyzantki sowieckiej[21] oraz „Poliśkiej Siczy” Tarasa Bulby – Borowcia. Taki rozwój wydarzeń, a także układ sił, był niekorzystny dla OUN-B i groził jej  pozostaniem w tej walce daleko w tyle. W tej sytuacji, w kwietniu 1942 roku pod Lwowem odbyła się II Konferencja OUN-B, na której dokonano oceny dotychczasowej działalności i przyjęto szereg decyzji mających na celu przygotowanie zbrojnego powstania. W uchwałach Konferencji mówi się o „bliskiej możliwości walki zbrojnej o państwo ukraińskie”, stąd też uznano, że jednym z ważnych zadań OUN jest „tworzenie i rozbudowa własnych politycznych i wojskowych sił”.[22] W przyjętych decyzjach zawarte zostały m. in. następujące wskazówki: 1) Nie przeszkadzać Niemcom w prowadzeniu wojny przeciwko Związkowi Sowieckiemu ale dla przyciągnięcia na swoją stronę mas ukraińskiego narodu rozwinąć propagandę antyniemiecką; 2) Za podstawę całej działalności praktycznej OUN przyjąć walkę antysowiecką.[23] Oznaczało to istotne zmiany w taktyce OUN-B. Punktem wyjściowym nowej taktyki było potwierdzenie legalności Aktu 30 czerwca jako „historycznie prawdziwą, rewolucyjną i polityczną manifestację woli całego ukraińskiego narodu życia własnym państwowym życiem”.[24] W ten sposób Prowid OUN-B wyraźnie dał do zrozumienia, że jest „pod czas wojny jedynym zorganizowanym czynnikiem ukraińskiej polityki niepodległościowej”.[25] Rdzeniem programu przyjętego na Konferencji była „idea Niepodległego Sobornego Państwa Ukraińskiego, która jest koniecznością i odwiecznym dążeniem ukraińskiej nacji”.[26]

 W nowej taktyce OUN-B na uwagę zasługują dwa istotne elementy. Po pierwsze – w uchwałach podkreślano konieczność uwzględnienia bliskiej możliwości walki zbrojnej, co stanowiło zmianę taktyki działania w porównaniu z I Konferencją. Do tego  bowiem czasu uważano, że zawcześnie jest na rozwijanie zbrojnych wystąpień na szerszą skalę. Miały one nastąpić dopiero po rozbiciu Związku Sowieckiego i osłabieniu Niemiec. Podejmując na wiosnę 1942 roku decyzję o rozwijaniu zbrojnego oporu wobec okupantów na Wołyniu i Polesiu, kierownictwo OUN-B podkreślało, że „taktyka nie powinna pałętać się w ogonie i dopuszczać do wyprzedzenia siebie przez żywiołowe występowanie mas”.[27] To oznaczało, że od tego czasu Krajowy Prowid OUN-B na Wołyniu pod kierownictwem Dmytra Klaczkiwśkiego otrzymał zgodę na  przejęcie kontroli nad żywiołową działalnością mas, tworzenie zbrojnego podziemia w celu obrony miejscowej ludności i przygotowanie bazy dla organizacji przyszłej armii. Po drugie – potępiając okupacyjną politykę Niemiec na Ukrainie i nie wykluczając zbrojnego wystąpienia przeciwko okupantowi, Konferencja jednoznacznie podkreśliła, że głównym frontem walki OUN-B pozostaje ”front z moskiewskim imperializmem pod jaką maską on by nie występował (białogwardziści, bolszewicy, słowianofilstwo i t. p.)”.[28] W ten sposób niejako odsuwano walkę zbrojną przeciwko okupantowi niemieckiemu na czas nieokreślony, ograniczając się w zasadzie do krytyki reżimu okupacyjnego, a jednocześnie zapowiadano zdecydowaną walkę przeciwko sowieckim partyzantom.

  Na II Konferencji rozważano również problem stosunków polsko-ukraińskich. W uchwałach Konferencji stwierdzono, że OUN-B stoi na stanowisku „złagodzenia stosunków polsko-ukraińskich w obecnej sytuacji międzynarodowej i wojny na platformie niepodległych państw i uznania i poszanowania prawa narodu ukraińskiego na ziemiach zachodnio- ukraińskich”. Jednocześnie podkreślano, że OUN-B będzie kontynuować „walkę przeciwko szowinistycznie nastawionych Polaków oraz apetytów do zachodnio-ukraińskich ziem kosztem odsunięcia Ukraińców”.[29]

  Na początku 1942 r. na Wołyniu i Polesiu zaczęły powstawać pierwsze banderowskie bojówki wiejskiej samoobrony, tworzone przeważnie przez kierowników miejscowych komórek OUN-B. Ich organizacja przebiegała w dwóch zasadniczych kierunkach: w niektórych rejonach tworzono tzw. „Widdiły Osobływoho Pryznaczennia” (WOP), a w innych powstawały tzw. „Samooboronni Kuszczewi Widdiły” (SKW). Zadaniem sformowanych bojówek była obrona miejscowej ludności „przed swawolą niemieckich, bolszewickich i polskich grabieżczych band”.[30] W ten sposób rozpoczął się proces formowania zbrojnego podziemia OUN-B na Wołyniu, a organizacyjne ujęcie tego ruchu spoczywało w rękach Dmytra Klaczkiwśkiego „Kłyma Sawura”. Tworzone WOP i SKW początkowo były słabe. Działalność na większą skalę rozwinęły dopiero w połowie 1943 roku, wykonując zadania ochrony zaplecza UPA, uczestnicząc wspólnie z oddziałami UPA w akcjach bojowych, a jednocześnie stanowiąc także jej rezerwę. Włączając stan osobowy SKW do walki zbrojnej u boku lepiej wyszkolonych  oddziałów UPA, dążono do realizacji idei „uzbrojonego narodu” w zmaganiach o niepodległość Ukrainy.[31]

 Wiosna 1942 roku była zatem dla OUN-B okresem, w którym dokonano reorganizacji sił i zmiany taktyki, wprowadzono wiele nowych elementów do programu i przystąpiono do formowania zbrojnego podziemia OUN-B na Wołyniu i Polesiu. W ciągu wiosny i lata 1942 roku żywiołowo tworzone bojówki ujęto w określone formy organizacyjne. W taki sposób obok istniejących już na Wołyniu oddziałów Tarasa Bulby – Borowcia, zbrojnych oddziałów OUN-M i sowieckich oddziałów partyzanckich powstawały bojówki, grupy zbrojne, SKW i WOP podległe OUN-B. W październiku 1942 roku na terenia powiatu sarneńskiego zorganizowane zostały pierwsze oddziały wojskowe OUN-B: „Ostapa” pod dowództwem Serhija Kaczynśkoho i „Dowbeszky” pod dowództwem Iwana Perehijniaka. Kolejne oddziały utworzono w rejonie Kołek, Pustomyta i Krzemieńca.[32] Jednak Centralny Prowid OUN-B w dalszym ciągu zajmował wyczekujące stanowisko w sprawie podjęcia walki z niemieckim okupantem. Utworzone oddziały otrzymały rozkaz prowadzenia walki z Niemcami tylko wtedy, gdy będzie to nieodzowne. Stąd też ich działalność ograniczała się do napadów na folwarki będące pod zarządem niemieckim, składy żywnościowe i inne obiekty przemysłowe, a także na Polaków. Jeden z dowódców wojskowych oddziałów OUN-M „Błakytnyj” (M. Danyluk) w swoim meldunku donosił, że „banderowcy w rejonie Dubno – Krzemieniec nie myślą jeszcze o otwartej walce przy wykorzystaniu oddziałów zbrojnych. Orientują się tylko na bojówki w miastach i wsiach, a w skrajnym wypadku – na akcje dywersyjne, zabójstwa, ale i to w ograniczonym stopniu”.[33] Warto w tym miejscu zauważyć, że w tym czasie na terenie Wołynia rozpoczęły się morderstwa początkowo pojedynczych osób, a później całych polskich rodzin.

 Stanowisko kierownictwa OUN-B i PUN Melnyka w sprawie powstrzymywania się od walki z okupantem niemieckim nie zapobiegło wystąpieniom antyniemieckim organizowanym przez terenowe ogniwa. Na jesieni 1942 roku na Wołyniu i Polesiu miały miejsce liczne antyniemieckie akcje, w tym także podejmowane z inicjatywy miejscowych bojówek OUN-B. Oznaczało to, że w terenie członkowie OUN-B nie czekając na dodatkowe instrukcje Centralnego Prowodu i Głównego Sztabu Wojskowego, tworzyli na swoim terenie grupy zbrojne i sami występowali przeciwko okupacyjnej administracji niemieckiej. Wzmogły się także zabójstwa Polaków pracujących w administracji rolnej i leśnej oraz ich rodzin, przy czym zabójstwa Polaków rozszerzały się stopniowo na ludność wiejską. Z upływem czasu proces ten okazał się w znacznej mierze żywiołowy i nieodwracalny. Wydarzenia ostatnich miesięcy 1942 roku wskazywały wyraźnie na rozwój  tego procesu, co przy jednoczesnej powiększającej się obecności partyzantki sowieckiej na Wołyniu i Polesiu, oraz działaniu oddziałów „Poliśkiej Siczy” – UPA Tarasa Bulby – Borowcia w obronie ludności ukraińskiej, poważnie zaniepokoiły kierownictwo OUN-B. Groziło to bowiem banderowcom (przy dotychczasowej taktyce wyczekiwania) znalezieniem się poza nawiasem walki zbrojnej o niepodległość Ukrainy. Na początku grudnia 1942 roku odbyła się Konferencja Wojskowa OUN-B z udziałem M. Łebedia, I. Kłymiwa („Łehenda”), wojskowego referenta Prowodu OUN-B D. Hrycaja („Dub”, „Perebijniś”), wojskowych referentów krajowych prowodów OUN-B: W. Iwachiwa („Som”), M. Medwidia („Kruk”, „Karpowycz”), Ł. Pawłyszyna („Wowk”, „Ihor”) i innych działaczy.[34] Głównym celem Konferencji była ocena aktualnych wydarzeń i wypracowanie stanowiska oraz strategii OUN-B odpowiadającej rozwijającej się sytuacji politycznej i wojskowej. Wszyscy uczestnicy Konferencji okazali pełne zrozumienie i solidarność w sprawie konieczności tworzenia sił zbrojnych. Natomiast zarysowały się różne poglądy na taktykę i strategię walki zbrojnej OUN. Na przykład, Ł. Pawłyszyn uważał, że należy skoncentrować się na przygotowaniu sił zbrojnych drogą organizowania szkolenia wojskowego, zabezpieczenia odpowiedniej ilości uzbrojenia i t. p. Jednocześnie zastrzegł się, że obecnie nie czas walczyć na dwa fronty, bowiem byłoby to samobójstwem. Podobne wątpliwości miał także M. Medwid’. Jednak większość członków takiego stanowiska nie podtrzymała, i uwzględniając rozwój sytuacji na Wołyniu postanowiono niezwłocznie przystąpić do tworzenia powstańczej armii.[35] Konferencja przyjęła uchwałę, że czas „kiedy Niemcy i bolszewicy walczą z sobą trzeba wykorzystać dla szerokiej pracy dla utworzenia sił zbrojnych OUN”.[36] W uchwale podkreślano, że „cała ludność zdolna do służby wojskowej powinna stanąć pod sztandarami OUN do walki przeciw śmiertelnemu wrogowi bolszewickiemu. Członkowie OUN mają zająć dowódcze stanowiska w przyszłych wojskowych formacjach”.[37]

 Dla opracowania instrukcji i wskazówek w sprawie tworzenia sił zbrojnych powołano komisję w składzie: „Łehenda”, „Wowk” i „Som”. Pierwszym dokumentem opracowanym przez komisję był „Manifest”, w którym podano, że „OUN banderowskiego ugrupowania uważa za nieodzowne wziąć w swoje ręce polityczny los narodu ukraińskiego i ogłasza, że będzie prowadzić walkę o pełną niepodległość Ukrainy”.[38] Już w grudniu 1942 roku Centralny Prowid OUN-B wydał Krajowemu Prowodowi na Wołyniu rozkaz przeorganizowania istniejących drobnych grup zbrojnych oraz bojówek i „zorganizowania szeroko zakrojonej samoobronnej walki zbrojnej narodu ukraińskiego”.[39] W ten sposób uczyniono decydujący krok na drodze do utworzenia UPA i stopniowego doprowadzenia do zrealizowania idei „Rewolucji Narodowej”

         W podsumowaniu działania ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego na Wołyniu w latach 1941-1942 można wskazać pewne występujące w nim osobliwości, a mianowicie:

1. W przededniu wojny niemiecko-sowieckiej i w pierwszych miesiącach jej trwania miała miejsce ścisła współpraca nacjonalistów ukraińskich z władzami niemieckimi, a po odmowie utworzenia państwa ukraińskiego stosunek do okupanta niemieckiego ma charakter zachowawczy. Dopiero z upływem czasu ruch stopniowo przybiera aktywne formy oporu, począwszy od antyniemieckiej propagandy przy pomocy drukowanego słowa, przez organizowanie biernego oporu wobec poczynań okupacyjnej administracji niemieckiej, aż do zbrojnych wystąpień. Zadania powyższe realizowały w różnym stopniu i zakresie rozwijające swoją działalność na Wołyniu następujące organizacje: OUN-B, OUN-M, „Poliśka Sicz” – UPA Tarasa Bulby – Borowcia, FUR T. Basiuka „Jaworenka”. Działały one niezależnie od siebie.
2. Pierwszą zbrojną formacją na Wołyniu, utworzoną przez nacjonalistów ukraińskich na początku okupacji niemieckiej, była „Poliśka Sicz” Tarasa Bulby – Borowcia, licząca około tysiąca ludzi.[40] Działanie jej sprowadzało się do organizowania władz terenowych i milicji oraz zwalczania pozostałości wojsk sowieckich w lasach Polesia i Wołynia. Na przełomie 1941 i 1942 roku „Poliśka Sicz” stała się trzonem Ukraińskiej Powstańczej Armii tworzonej przez Tarasa Bulbę – Borowcia.
3. W pierwszej połowie 1942 roku oddziały „Poliśkiej Siczy” UPA Tarasa Bulby przejawiały znaczną aktywność w walce z pojawiającą się sowiecką partyzantką oraz w obronie ludności przed terrorem okupanta. Próby utworzenia na Wołyniu wojskowej organizacji podjęła również OUN-M.
4. OUN-B główną uwagę w tym czasie skupiła na polityczne i organizacyjne przyciągnięcie i opanowanie ukraińskiego aktywu społeczno-nacjonalistycznego i mas ludowych, ograniczając się tylko do propagandy i biernego oporu wobec władzy okupacyjnej. Szczególną uwagę zwrócono na zapewnienie swego wpływu w ukraińskich formacjach policyjnych w służbie niemieckiej. Dopiero na II Konferencji OUN-B (kwiecień 1942) wniesiono odpowiednie korekty do programu działania, decydując się na skierowanie wysiłków Organizacji na tworzenie i rozbudowę własnych wojskowych sił i stopniowego przygotowania ogólnonarodowego powstania. Od tego czasu na Wołyniu pojawiają się pierwsze „bojówki” wiejskiej samoobrony tworzone przez miejscowe komórki OUN-B. Jest to początek procesu formowania zbrojnego podziemia OUN-B na Wołyniu na wielką skalę.
5. W drugiej połowie 1942 roku „Poliśka Sicz” UPA T. Bulby – Borowcia ostrze swojej walki skierowała nie tylko przeciwko partyzantom sowieckim, ale także przeciw okupacyjnej administracji niemieckiej. Działania takie podejmują również powstałe we wsiach bojówki i luźne grupy zbrojne OUN-B. W tym czasie mają miejsce zabójstwa Polaków zatrudnionych w niemieckiej administracji rolnej i leśnej oraz ich rodzin, które stopniowo rozszerzyły się na polską ludność wiejską.
6. Na tle stosunku do okupanta niemieckiego oraz tworzenia i rozwijania własnych sił zbrojnych, w łonie kierownictwa OUN-B wystąpił wewnątrzpartyjny konflikt między tzw. grupą „wołyńską” i grupą „galicyjską”. Grupa „wołyńska”, do której należeli członkowie Krajowego Prowodu OUN-B z D. Klaczkiwśkym na czele, dążyła do niezwłocznego tworzenia oddziałów partyzanckich i rozwijania zbrojnego ruchu oporu na Wołyniu. Natomiast grupa „galicyjska”, którą tworzyła zdecydowana większość członków Głównego Prowodu OUN-B (przebywająca w Galicji) była temu przeciwna, uważając tworzenie oddziałów zbrojnych za przedwczesne. Zewnętrznym przejawem tego konfliktu była pewna inercja banderowskiej działalności na Wołyniu w sferze wojskowo-politycznej, trwająca do jesieni 1942 roku.
7. Nasilenie represji Niemców wobec działaczy OUN, jakie miało miejsce w ostatnich miesiącach 1942 roku, rozszerzające się wpływy partyzantki sowieckiej na Wołyniu i Polesiu, obecność i aktywne działanie „Poliśkiej Siczy” UPA T. Bulby – Borowcia (uzyskującej coraz większą popularność i uznanie ludności ukraińskiej), oraz rozwijanie się żywiołowego antyniemieckiego zbrojnego oporu z udziałem powstałych bojówek i grup zbrojnych, wywarły wpływ na zmianę taktyki walki OUN-B. Decydujące znaczenie w tym względzie miała Konferencja Wojskowa (początek grudnia 1942 roku), w wyniku której OUN-B przeszła od wyczekującej opozycji względem okupanta niemieckiego do tworzenia sił zbrojnych i rozwijania ruchu oporu wobec okupantów niemieckiego i sowieckiego.