Konstanty Jelski wnikliwy badacz Ameryki Południowej

/ Podobizna Konstantego Jelskiego z jego książki  "Popularno-przyrodnicze opowiadania z pobytu w Gujanie Francuskiej i po części w Peru "

Konstanty Jelski to jeden z najwybitniejszych polskich przyrodników i podróżników drugiej połowy XIX wieku, wnikliwy badacz Ameryki Południowej. Mimo, że  miał ogromne zasługi dla nauk przyrodniczych, szczególnie poznania fauny południowoamerykańskiej, to jego dorobek jest stosunkowo mało znany i doceniany.  Był przyrodnikiem, który nie był w stanie pracować w zaciszu gabinetu, dlatego tak wiele podróżował. Główny okres aktywności badawczej przypadł na piętnastoletni pobyt w Ameryce Południowej – w Gujanie Francuskiej i Peru (1864-1879). Stamtąd dostarczył setki unikalnych okazów zwierząt i roślin oraz okazów geologicznych dla wielu  przyrodników europejskich, którzy na tej podstawie prowadzili swoje badania i publikowali prace, a także do zbiorów różnych muzeów i placówek naukowych . Choć spędził wiele lat poza granicami, to nie zapomniał o powinności wobec nauki swojego kraju ojczystego (choć pod zaborami), współpracując z badaczami polskimi i wysyłając do Polski cenne okazy  Dzięki okazom przesyłanym do Gabinetu Zoologicznego w Warszawie instytucja ta zyskała miano jednej z najważniejszych, na światowym poziomie, placówek tego typu w ówczesnej Europie.

Część z okazów została podarowanych również Instytutowi Botaniki i Ogrodowi Botanicznemu w Krakowie. Natomiast sam Jelski, mimo, ze nie był autorem czy współautorem wielu monumentalnych opracowań botanicznych i zoologicznych z Ameryki Południowej, to jego wkład w ich powstanie był i jest ogromny. Przykładowo  autorem fundamentalnej monografii o ptakach Peru (Ornithologie du Pérou) jest Władysław Taczanowski,  ale nie ukrywa, że  bazował na okazach  Jelskiego. Skąd się wziął ów wielki człowiek, tak mało znany wielu Polakom?  Postaram się odpowiedzieć w poniższym artykule. Konstanty Roman Jelski urodził się 16 lutego 1837 r. w majątku dworskim Lada koło Mińska w zaborze rosyjskim, w rodzinie wielodzietnej o  polskich tradycjach patriotycznych. Był synem Michała (1789-1850), syna Amelii ks. Sapieżanki i Franciszka Jelskiego, uczestnika insurekcji kościuszkowskiej oraz Klotyldy (1801-1872) z Moniuszków, córki Stanisława i Ewy Wojniłłowiczów, ciotki wybitnego kompozytora Stanisława Moniuszki. W roku 1853 ukończył gimnazjum w Mińsku, a następnie przez trzy lata studiował medycynę na Uniwersytecie Moskiewskim, którą porzucił, by przez kolejne cztery lata zgłębiać nauki przyrodnicze na Uniwersytecie Kijowskim. Już w czasie studiów w wakacje odbywał pierwsze podróże celem zebrania okazów zwierząt i roślin dla Uniwersytetu. Natomiast  w 1856 roku wziął udział w wyprawie naukowej swej uczelni do rzek Besarabii, a w roku następnym do ujścia Dniestru, Bohu i Dniepru oraz na Krym. W 1860 roku uzyskał stopień kandydata nauk przyrodniczych. Tytuł zawodowy magistra zoologii otrzymał w 1962 r., a jego praca magisterska został opublikowana, co świadczy o jej dużej wartości. W latach 1860–1862 Jelski pracował jako nauczyciel gimnazjalny. W 1862 roku został kustoszem Gabinetu Zoologicznego Uniwersytetu Kijowskiego.

W 1863 roku, mimo, że nie brał udziału bezpośrednio w działalności konspiracyjnej (powstanie styczniowe), to jednak  znalazł się w gronie podejrzanych przez władze carskie,  miał kontakt z innym przyrodnikiem – Benedyktem Dybowskim, wysłannikiem władz powstańczych.  Dlatego bez paszportu uciekł z Rosji do Turcji, gdzie przebywał  kilka miesięcy. Podróżował m.in. po Bałkanach, Konstantynopolu, a nawet po Azji Mniejszej (Inebolu), gdzie pracował dla rządu tureckiego. Dla władz tego państwa opracował mapę geologiczną terenu znajdującego się obecnie w północno-wschodniej Bośni i Hercegowinie. Ponadto podczas swych podróży zbierał okazy fauny, głównie mięczaków i owadów. Już w czerwcu 1864 roku przebywał jednak we Francji, gdzie pracował m.in. w paryskim zakładzie entomologicznym. Jednak w lipcu wyjechał do Ameryki Południowej.  

5 lat przebywał w Gujanie Francuskiej (1864-1869) oraz 10 lat w Peru (1869-1879). Jelski, mimo początkowego braku funduszy, prowadził podczas wycieczek po okolicy intensywne badania fauny (zbierał m.in. ptaki, nietoperze, owady i węże) oraz flory. Poza samodzielnymi polowaniami Polak pozyskiwał też eksponaty poprzez zakupy. Podróżnik wysyłał spreparowane okazy zwierząt, a czasem ich szkielety, do Europy. W przypadku roślin niektóre wysyłał żywe, jak np. storczyki. We wrześniu 1864 roku, podczas jednego z wypadów wzdłuż rzeki Apruag, poznał aptekarza Artura Delteila, który zaproponował mu pracę na stanowisku swego pomocnika w szpitalu wojskowym w Kajennie z pensją 1000 franków rocznie. Jelski się zgodził i kilka dni po powrocie z wyprawy otrzymał tę posadę. Ta praca pozwalała mu kontynuować pasję naukową.

Od października 1864 roku do października roku następnego Jelski dużo podróżował służbowo po kraju, zastępując aptekarzy z innych miejscowości udających się na urlop.

Na początku listopada 1865 roku Jelski powrócił do stolicy kolonii. Tam prowadził wykłady z botaniki i rolnictwa w miejscowym kolegium – za cztery lekcje tygodniowo otrzymywał 1000 franków rocznie. Na początku października 1867 roku na parowcu „Abeille” Polak popłynął do Montagne d’Argent (Srebrna Góra), gdzie przez 15 dni zastępował lekarza wojskowego w szpitalu dla trędowatych. Po powrocie do Kajenny skończył wykłady w kolegium i od końca tego roku do połowy następnego roku pracował jako pomocnik aptekarza w Saint-Laurent-du-Maroni. Doszło wówczas do zawiązania bardzo ważnej dla Jelskiego stałej współpracy: za pośrednictwem p. Władysława Taczanowskiego, kustosza warszawskiego Gabinetu Zoologicznego , zawarł on  umowę z hr. Konstantym Branickim znanym kolekcjonerem, podróżnikiem i mecenasem polskich naukowców , na mocy której zobowiązał się stale dostarczać do gabinetów warszawskich zoologiczne i roślinne okazy, a hr. Branicki zobowiązał się pokrywać koszty.

/ Władysław Taczanowski

/ hr. Konstanty Branicki

Z powodu  problemów zdrowotnych i za namową Taczanowskiego, 1 listopada 1869 roku Jelski ostatecznie przeniósł się z Gujany do Peru, które uzyskało od Hiszpanii niepodległość w 1821 roku, i tam kontynuował pracę. Jelski dopłynął wreszcie ok. 12 grudnia do peruwiańskiego portu Callao, skąd udał się kolejką do nieodległej stutysięcznej wówczas Limy, stolicy Peru. Tam chciał spędzić zaledwie dwa tygodnie i udać się do Boliwii, ale  powiadomiono go, że chce się z nim spotkać  nie kto inny jak, Ernest Malinowski słynny polski budowniczy Centralnej Kolei Transandyjskiej. Jelski został w Peru na całe 10 lat.      Do 1873 roku pracował głównie dla warszawskiego Gabinetu Zoologicznego, jednak wówczas nawiązał też współpracę z poznanym na początku swego pobytu w Limie włoskim przyrodnikiem Antonio Raimondim, uczestnikiem Wiosny Ludów, przebywającym w tym kraju od 1850 roku. Zaproponował Jelskiemu stanowisko kustosza w powstającym Muzeum Przyrodniczym w stolicy Peru. Poza zbieraniem okazów fauny i flory prowadził dla Raimondiego też prace geologiczne i kartograficzne. Z powodu mnogości  obowiązków Jelski poprosił Taczanowskiego o przysłanie ucznia, którego będzie mógł wyszkolić na swojego następcę w pracy dla Warszawy. Tak też się stało – w październiku 1875 roku z Europy do Peru przybył młody zoolog Jan Sztolcman. Po przeszkoleniu i kilku wspólnych wyprawach Jelski uznał, że może zostawić na swoim miejscu młodego następcę.
 Posiadając pewne oszczędności i zebrane okazy oraz materiały do prac naukowej, postanowił powrócić do Europy. W kwietniu 1880 roku przyjechał do Krakowa, gdzie rozpoczął pracę jako Kustosz Muzeum Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie, porządkując zbiory geologiczne, botaniczne i zoologiczne, co było pracą poniżej jego kwalifikacji i słabo wynagradzaną. W latach 1880-1892 prowadził także wykłady z zoologii w Wyższym Zakładzie Naukowym dla Kobiet im dr. A. Baranieckiego przy Muzeum Techniczno-Przemysłowym w Krakowie, udzielał także prywatnych lekcji i poświęcał się pracy naukowej. W październiku 1883 roku ożenił się z Heleną Korsakówną, z którą mieli czworo dzieci: Konstancję, Antoniego, Marię i Franciszka (dwójka z nich zmarła krótko po urodzeniu). Zmarł 26 listopada 1896 r. w Krakowie, został pochowany na Cmentarzu Rakowickim.

Informacje  zaczerpnięte z n/w:

1)  Mateusz Będkowski:  "Konstanty Jelski – aptekarz z Kajenny " https://histmag.org/Konstanty-Jelski-aptekarz-z-Kajenny-13954

2) Fundacja Panteon Narodowy: "Konstanty Jelski (1837 - 1896) " https://www.panteonnarodowy.org/wielcy-polacy/82-konstanty-jelski